گهۆڕینێن دیمۆگرافی و ئاراستەکرنا رایا گشتی و بەشدارییا سیاسی ل هەرێما کوردستانێ
* د. عادل خێرکی
“هەرێما کوردستانێ، نە ب تنێ هێلا سوورە، بەلکو هێلا مەرگە و یان کوردستان یان نەمانە”، ئەڤە دوماهی پەیاما سەرۆک و مەرجەعێ کوردان مەسعوود موستەفا بارزانی بوویە ئاراستەیی عێراقێ و ئیرانێ کری. ئەڤە و دەهان پەیامێن سەرۆک بارزانی وەسا دیار دکەن کو هەرێما کوردستانێ وەک وەلاتەکێ نەتەوەیی یێ پارچەکریێ کوردان، پڕۆسەیێن سیاسی و جڤاکی یێن جودا تاقی کریە. مینا گەلەک ژ وەلاتێن جیهانێ، زێدەباری تامکرنا شەرێ ناڤخۆ، زۆلما داگیرکەرێن دەوروبەر، خیانەت و پیلانگێریێن وەلاتێن زلهێز و هەلگرێن ئالایێ ئازادی و مافێ مرۆڤ و گەلێن بندەست، هێشتا د ڤی وەلاتی دا سەنگا دیاردەیا کۆچا ناڤخۆیی و باژێرنشینیێ د پرۆسەیێن جڤاکی یێن کوردستانێ دا ژ ئەگەرێ زۆلم و ستەما وەلاتێ عێراقێ و وەلاتێن دەوروبەر، هەست پێ دهێتەکرن.
ئەزموونا حزبی ل کوردستانێ ب سەر دوو قۆناغێن سەرەکیدا دابەش دبیت، پێش و پشتی سالا ١٩٩١ێ، ل روویێ هەردوو ئاستێ بەشداریا سیاسی و سیاسەت و ئاستێ ب دامەزراوەیکرنێ، سالێن پشتی ١٩٩١ێ ئاماژەنە بۆ ئاستەکێ بلندترێ بەشداریا سیاسی و دامەزراوەیکرنێ ل چاڤ سالێن پێش ١٩٩١ێ. ل سەر ئاستێ حزبێن سیاسی، پارتی دیموکراتی کوردستان د قوناغا پێش سالا ١٩٩١ێ وەکو حزبەکا ئێکانەیا ب هێز هەولدایە بۆ گەهشتن ب ئامانجێن خوە یێن نەتەوەیی هەولا زێدەتر کومکرنا هێزا چەکداری و جەماوەرو رێکخستنێن نهێنی دایە، و د گۆرانکاریێن وی دەمی یێن جڤاکی دا جهێ خوە تا ڕاددەیەکێ باش کرییە و زال و بڕیاردەربوویە ل سەر پێشهاتێن سیاسی و جڤاکی یێن کوردستان و عێراق تێڕا دەربازبووین.
پشتی سەرهلدانێ ژی، جوداهییەکا زێدە هەیە کو “ژێرخانا” پارتی دیموکراتی کوردستان ب “پارتەکا جەماوەریا گشتگیر” و “پارتەکا باڵادەست” دهێتە دانان ژبەرکو پارتی لدەمێ هاتیە دامەزراندن، دوو ئەرکێن گرنگ ب ستۆیێ خوەڤە گرتن، ئێکەم: ئامراز و ڕێنمایکرن بوویە د دابینکرنا پەروەردە و هۆشیاریا جەماوەرێ خوە دا. دوویەم ژی ئەو ئەرکەنە کو وەک دەرئەنجامێ ڕاستەوخۆیا حزبا سیاسی دهێنە گریمانە کرن، بۆ دابینکرنا شەرعیەتێ بۆ دەسەڵات و بۆ پرۆسەیا سیاسی و مافێن چارەنڤیسێ گەلێ کورد ل هەرێما کوردستان (جوگرافیا باکوورێ عێراق)ێ.
ئەگەر نێرینەکێ ل قۆناغا پشتی سالا ٢٠٠٣ێ و رزگاربوونا عێراقێ ژ رژێما بەعس بکەین ب تایبەت پشتی نڤێسینا دەستوورەکێ ل هەڤهاتی، ل عێراقێ سیاسەتا شورەشگێرانە لاوازییەکا زۆر ب خوەڤە دیت و دەرئەنجمێ پەرەپێدانا سیاسەتێن ئەکتەرێن سیاسیی یێن نوی ل عێراقێ، دیموکراسییەت ب تنێ ل ئەنجامێ خۆسنووردارکرنا بزاڤێن جڤاکی و ڕزگارکرنا جڤاکێ مەدەنی د شێت خوە ئاوێنە بکەت و ئەڤە ژی بوویە ئەگەرێ پەیدابوونا سەدان رێکخراوە و کۆمەلە و پارتێن سیاسی یێن کو جڤاکی بەرەف ئاراستەیێ مەزهەبییەتەکا ئێکگرتی دبن و ل ژێر سێبەرا ئایدۆلوژیا ئایینی، ئایدۆلوژیا خوە یا نەتەوەیی هیناتنە زمان، لێ ل کوردستانێ تا ڕادەیەکێ جودا بوویە، دبیت باندوور و هەولدانێن وان گرۆپ و رێکخراوە و بزاڤ و رەوتێن نوی ژبۆ تێکدانا رەوشا سیاسی و جڤاکییا هەرێما کوردستانێ جار جار سەر دگریت و دربەیان ل پرۆسێسا سیاسی و قەوارەیێ سیاسیێ هەرێمێ ددەن، لێ هەبوونا سەنگا کەسەکێ وەکو سەرۆک بارزانی سەرکێشیا ئیرادەیا ئێکگرتییا بەرەیێ نەتەوەیی یێ کورد دکەت چ جاران دەلیڤەیەکا ئێکلاکەر نەدایە وان لایەنێن کو هەولا تێکدانا کوردستانێ و داگیرکرنا وێ ددەن، مەرامێن وان یێن کەڤن و دۆمدرێژ سەربگرن.
د ڤی چارچوڤەیی دا، ل سەر ئاستێ حزبی، ئێکەتیا نیشتمانیا کوردستانێ، ژبەرکو ژ ڕوویێ هەبوونا دەنگدەرەکێ تەقلیدیڤە د پلەیا ئێکەمدایە. ئاستێ پەسەندکرنا ئایدیۆلۆژی و دەنگدان ب ڤێ پارتیێ ژ لایێ دەنگدەرێن تازە و گەنجڤە ل سنۆرێ هەژموونا وێ حزبێ تا ڕادەیەکێ یێ نزمە. ئەڤەژی ب وێ رامانێ کو ب بانگەشەیێن کاریگەر، دەنگدەرێن تازە و گەنج دشێن بۆ لایێ پارت و بزاڤێن تازە یێن د سنۆرێ جۆگرافیێ چالاکیێن ئێکەتیێدا بهێنە ڕاکێشان و سەنگا ئێکەتیێ کێم کرینە لێ هەردیسان ب سەپاندنا فشارو پەیداکرنا قەیرانان و تیرۆرا هزری، ئێکەتی پێداگیرە ل سەر پاراستنا هەژموونا خوە. ئەڤا کو ئەم دبێژنێ تیرۆرا هزری یا سلێمانیێ، و دەڤەرێن ژێر هەژموونا ئێکەتیێ دا، تا ڕاددەیەکێ کارتێکرن ل ئالۆزکرنا مێشکێ گەنجێن دەڤەرێن دی ژی دا کریە و گەهشتییە وی راددەیی کو د نها دا ل هەرێما کوردستانێ پەرلەمانتار د پرۆسێسا سیاسی دا، نەشێن هەست ب وێ شانازیێ بکەن کو نوینەرێ گەلینە. پارت و دامەزراوەیێن سیاسی ژی وەک پێتڤی نەشێن چارەسەریێ بۆ کێشەیێن دناڤ سیستەمیدا بەرهەم بهینیت ژبەرکو رێگری چێبووینە. ژبەرکو ل ٢٠ سالێن دەربازبوویی دا، جەماوەرێ باژێران نەشیاینە خوە ژ ململانێیا دگەل قەیرانان دویر بگرن، پشتی قەیرانێن ٢٠١٤ێ یێن سیاسی و دارایی دناڤبەرا حکۆمەتا هەرێما کوردستانێ و حکۆمەتا عێراقا فیدرالدا هەڵوەشاندنەڤەیا جڤاکی ل کوردستانێ بلەزتر بوو. قەڵغانا نەریتان هاتیە شکاندن، هەڤپشتیا فیۆداڵی و پەیوەندیا بنەماڵەیی ب گۆندانڤە تێکچوویە و جەمسەرگیریا چینایەتی بلەزتر بوویە. چاندن و ئاژەڵداری ژناڤچوویە، بەرهەمێ بچووک ژ ناڤچوویە. رەوشا بۆرژوازیا بچووک و ناڤنجی یا باژێران لەرزۆک بوویە، د ئەنجامدا باژێر ب کۆم، ملکەچی کۆچا ب کۆم بووینە.
کۆچا ناڤخۆیی و باژێرنشینیێ د پرۆسەیا گهۆڕینێن جڤاکیدا جهەکێ گرنگ هەیە. ڤان ئەگەران، ئەرکەکێ دیارکری هەیە ل سەر گهۆڕین و داڕشتن و گهۆڕینا پێکهاتەیا جڤاکی و بزاڤا سیاسی یا نەتەوەیی و نەخشەیێ دەستهەلاتا سیاسیا دەڤەرێ کو ئەڤ دیاردەیە ل قۆناغێن ئێکێ یێن پشتی سەرهلدانێ ب چڕی ل هەرێما کوردستانێ دهێتە دیتن و ئەڤ گۆڕانکارییە هەتا کو د حەز و هەڵبژارتنا حزبێن سیاسی ژی دا خوە دەرخستییە لێ ب رەنگەکی کو کارەکتەرێن سەرەکی یێن وان حزبان، ل گۆرەی زەلالیا سیاسەت و پلانێن خوە یێن ستراتیژی یێن نەتەوەیی، جهێ خوە د دلێ گەل و جڤاکێ خوە دا دکەن و دبنە فاکتەرێ دینەمۆیا ڕایا گشتی یا سیاسی یا وی جڤاکی.
ئاراستەیا دەنگێ دهێتە دان، ب قاسی پرۆسەیا هەلبژارتنان یا گرنگە. ژبلی ڤێ چەندێ بەشداریا سیاسی و پەیوەندیێن تاکی یێن سیاسی، پەیوەندییەکا نێزیک دگەل ئەگەرێن بنەمایێ گهۆڕینێن جڤاکیڤە هەیە. دبیت سەرۆک حیزب د هەڵبژارتنێن حیزبێن سیاسیدا گرنگییەکا سنووردار هەبیت. لێ دیسان ئەم تێدگەهین کو هەستکرن ب نێزیکیا حیزبێ ژ ڕوویێ ئایدیۆلۆژیڤە پێوەرەکێ گرنگە د جڤاکێ کوردیدا. ڕێکخراوەیێن ناحکومیی کو ل سەر بنەمایێ فرەیی و شەفافیەت و بەشداریکرن سیاسی، ئەو فەزایێن دیموکراسینە بۆ هندێ تاکێن جڤاکی خوە دەرببڕن. جڤاکێ مەدەنی کو ل سەر بنەمایێ باژێرنشینی و شارستانیەتێ پێشڤەچوون ب خوەڤە دیتییە و کەلتورێ باژێر و ئێکگرتن و تێکەلبوونا جوداهییان ب خوەڤە دگریت. هەروەسا ڕێکخراوەیێن ناحکومیی ڕۆڵەکێ گرنگ دگێڕن د پرۆسەیێن بەشداریا سیاسیدا. ئەڤە و گەلەک ئەگەرێن دی ژی هەنە کو دبنە ئەگەرێ سەرهەڵدانا جوداهیان د پرۆسەیێن بەشداریا سیاسیدا.
د پێکهاتەکا “جڤاکی”دا کو تایبەتمەندیا شێوازێ ژیانا گوندنشینان هەیە؛ پێکهاتەیەکا ئابووریا داخستی و پەیوەندیێن دەستپێکی و پێکهاتەیەکا هەڤچەشنی یا ئاکنجییانە، کو هەستێ “مە” ب سەردا زاڵن. و د پێکهاتەکا “جڤاکی”دا کو تایبەتمەندیا شێوازێ ژیانا باژێرانە کو تاکایەتی و جوداکاری و زێدەبوونا دابەشکرنا کار و پەیوەندیێن لاوەکی و پێکهاتەیا ئاکنجیێن نە یەکسان ل جهێ هەستێ مە هەیە کو دیموکراسی هاتیە خشاندن بۆ ناڤ ململانێ یا ناوچە، مەزهەب، ، فیۆدالیزم، خێڵ، نەتەوە یان ئایدۆلۆژیا دا.
گرنگیا هەڵبژارتنان وەسا کریە کو جڤاکناسیا هەڵبژارتنان د زانستێ سیاسیدا وەکو لقەکێ گەشەیەکا بلەز ب خوەڤە ببینیت. چینێن جڤاکی ل دەمێ زانیاری زێدەتر هەبن ل سەر دەرئەنجامێن بڕیارێن حکومەتێ، مەیلا دەنگدانێ ل وێ چینا جڤاکی زێدەتر دبیت. پرسیارەکا گرنگ ل ڤێرێ دهێتە سەر هزرا مە، ئایا دەرئەنجامێن بڕیارێن حکومەتێ د ڕوهنن یان نە؛ ئاستێ پەروەردە و ئەزموونا پێتڤی یا چین و توێژێن جڤاکی تێرا هندێ هەیە ل بەرنامەیێ حکۆمەتێ بگەهیت؛ هەلومەرجێن وەسا هەنە کو ئایا تاکێن وێ چین و توێژا جڤاکی دەرفەتا وێ چەندێ هەیە پێکڤە هەڵسەنگاندنا حکۆمەتێ بکەن (جوداهیا دناڤبەرا کرێکارێ کارگەهەکێ و خزمەتکارێ مالەکێ) د بەرسڤا ڤان پرسیاراندا ئێکلاکەرن. هەردیسان چەند گڤاشتنێن سەر بەشداریا سیاسی ل سەر تویژەکا جڤاکی زێدەتر بن، مەیلا دەنگدانێ د وێ توێژا جڤاکیدا زێدەتر دبیت. لێ کاریگەریا ڤان فشاران ل سەر تاکی گرێداییە ب چڕیا پەیوەندیێن تاکی د گەل وی جڤاکێ تێدا ئەندام. ب ڕامانەکا دی تر، ڕەنگە کۆچبەرێن تازە ل ناوچەیێن مەزن هەست ب ئارەزوویەکا گەلەک نەکەن بۆ چوونە سەر سندوقێن دەنگدانێ و گەنجەک کو هێشتا پەیوەندیێن وی یێن جڤاکی چڕ نەبوویە یان کەسەکێ ب سالاڤەچویی کو پەیوەندیێن وی یێن جڤاکی هێدی هێدی کێمکرینە، ب گشتی د هەمان بارودۆخدایە. د جڤاکێن رۆژهەلاتیدا، دەمێ فشار ل سەر توێژەکی ب ئێک و هەمان ئاراستە بن، مەیلا یەکگرتنا وان زێدە دبیت، ل دەمەکیدا ئەگەر فشار ب ئاراستەیا بەرۆڤاژی بن مەیلا یەکگرتنێ دناڤ وێ توێژێدا کێم دبیت لێ ب گشتی سەرەدەریا دەنگدەران ب تایبەت دەنگدەرێن ئێکەم جار بەشداریا پرۆسەیا هەلبژارتنان دکەن، هەردەم عەقڵانی نینە و پتر ئەسیرێ عاتیفەیێ نە.
دەسەڵاتا مۆدێرنکرنێ، ب رامانەکا دیتر “باژێرسازی”ی هاتیە ژ دەستدان. هەرچەندە ئەو کۆچبەرێن کو هاتینە دناڤ باژێران دا گرنگی ب ساخڕاگرتنا کولتوورێ گوندنشینێن خوە داینە و هندەک جاران ژ ئەگەرێ بەرخۆدانا وان ل بەرامبەر باژێر و کولتووریدا، ل باژێران تووشی جوداهیا کولتووری دبن. ل لایەکی هەوڵ ددەن دگەل کولتورێ باژێریدا خوە بگونجینن، ل لایەکێ دیتر هەوڵ ددەن ئەو کولتوورێ سەر ب وانڤە د چوارچوڤەیێ بارودۆخێ باژێراندا بپارێزن. ئەڤەژی دبیتە ئەگەرێ ململانێیا باژێری و جوتیاران دناڤ باژێریدا و پێکهاتەیەکا جڤاکی یا نە ئێکگرتی دروست دکەت کو دبیتە ئەگەرێ بایکۆتکرنا ئێک ژ هەردوو لایان د پرۆسێسێن جڤاکی و ب تایبەت یێن سیاسی دا.
دبینین کو کولتورێ سیاسیێ دیموکراسی ل هەرێما کوردستانێ ب تەمامی جێگیر نەبوویە. ژبەرکو هندەک حزب و گروپێن بەرژەوەندیخواز (جێبەجێکەرێن پیلانێن وەلاتێن دەوروبەر) ل کوردستانێ خوە ب تنێ وەک “بەرژەوەندا نەتەوەیی” دبینن، دامەزراندنا ڕژێمەکا دیموکراسی مۆدێرن کو پێتڤی ب ئاشتبوونەڤەیا بەرژەوەندیێن دژ ب ئێک هەبیت، قورستر بوویە. هندەک حیزبێن سیاسی بووینە ڕێکخراوەک کو نوێنەرایەتا بیرۆکەیان دکەت نەک ڕێکخراوەک کو نوێنەرایەتیا بەرژەوەندیێن جودا یێن جڤاکی بکەت. د گۆڕەپانا سیاسیدا نەک ململانێیا بەرژەوەندیێن جودا، بەلکو ململانێیا هزری هاتیە دیتن. وەکو دهێتە چاڤەڕێکرن، ئاشتکرنەڤەیا بیرۆکەیان ئەرکەکێ گەلەک قورسترە ژ ئاشتکرنەڤەیا بەرژەوەندییان. د ئەنجامێ ڤی بارودوخیدا، دیموکراسی ل هەرێمێ هاتیە گهۆرین بۆ شەڕێ دناڤبەرا نوخبەیاندا. ژ لایەکیڤە نوخبە یان گروپێن نوخبەیا هەنە. ئەو کەسەنە کو بڕیارێ ددەن کا چی بۆ وڵات باشترە بهێتەکرن. ژ لایەکێ دیڤە تاک هەیە، کو دبێژنێ گەل.
ل هەرێما کوردستانێ حکۆمەتەکا کاریگەر هەیە کو پابەندە ب پرەنسیپێن گشتگیر یێن ئامانجا سیاسی و دیموکراسی و مافێن مرۆڤ و ڕێز ل ئازادیا کار و بیروباوەڕ و هزرکرنێ دهێتە گرتن، گرنگە گەشەپێدانا پێکهاتەیا جڤاکی ل سەر ئامانج و پرەنسیپێن بارزانی نەمر د شارستانییەتا هەڤچەرخ و جڤاکێ مەدەنی دیموکراسیدا بیت، و پێتڤییە بۆ چەسپاندنا تێگەهێ سەروەریا یاسایێ و تێگەهشتن ژ جڤاکێ مەدەنی و دیموکراسییێ یاسایی بیت. دامەزراندن و کارکرن و ڕێکخستنا پارتێن سیاسیی ئێکە ژ هۆکارێن سەرەکیێن دیارکرنا سیستەمێ سیاسی ل هەرێما کوردستانێ. لەورا دڤێت گهۆڕینێن ڕیشەیی د پێکهاتەیا نوکەدا بهێتەکرن کو تایبەتمەندیا بەرتەسککەر هەیە بۆ چالاکیێن حزبی. ئەڤ گهۆرینە پێتڤییە ب ئیرادەیا هەڤبەشا وان لایەنێن هەوڵا تێپەڕاندنا ڤێ قەرەباڵغیێ ددەن ل دەمەکیدا کو کومبین و دانوستاندنێن رۆژانە یێن بێ ئەنجام بۆ تێپەڕاندنا قەرەباڵغا سیاسی دهێتە کرن.
* دکتورا د سیاسەت و کارگێریا گشتی دا.
